التفسیر الحدیث (کتاب)«التفسیر الحدیث» اثر محمد عزة دروزة تفسیری است کامل از همه آیات و سوره‌های قرآن کریم، که ویژگی اصلی اش ترتیب سوره‌ها بر اساس تاریخ نزول است. چنانکه تفسیر را از سوره حمد و پس از آن علق شروع کرده و سایر سوره‌ها را بر اساس ترتیب نزول پی گرفته و تلاش بسیار نموده که این ترتیب را مستدل سازد. ۱ - معرفی کتابفکر این تفسیر حاصل دوران زندان وی است که مقدمات آن را پس از آزادی در سال ۱۹۴۱- ۱۹۴۵ م که در ترکیه می‌زیست، پی نهاد، پس از بازگشت به سوریه، نوشته‌های خود را بازبینی و تکمیل نموده، اقدام به چاپ آن کرد. ۱.۱ - انگیزه نگارش کتابمحمد عزت دروزه به قدسیت ترتیب مصحف شریف اذعان دارد و بیان می‌کند از آن روی که سیره نبوی با این روش آسان فهم تر است به چنین اقدامی دست زده و از آن روی که تفسیر، مصحفی مستقل برای مطالعه عبادی به شمار نمی‌آید اشکالی در این کار نمی‌بیند. با این وصف استفتای دو تن از علمای سوریه مبنی بر عدم منع اینگونه تفسیر را همراه خود می‌کند. علاوه بر آن وجود روایاتی مبنی بر تفسیر برخی سور بدون ترتیب مصحف و وجود تفسیری از علی علیه‌السّلام بر اساس ترتیب نزول ، او را بر این امر مصمم می‌دارد، خصوصا که انگیزه خود را خدمت به قرآن می‌داند. وی در بیان انگیزه خود می‌نویسد: «از خداوند خواستم مرا توفیق دهد تفسیری بنویسم که شامل تمام قرآن گردد (در کنار کتب قبلی ایشان که هر کدام تفسیر بخشی از قرآن محسوب می‌شوند) و بیان کننده حکمت تنزیل، با بررسی معانی و مبادی قرآن و مطالب عام آن به شیوه جدیدی باشد که نیاز امروز عصر ما را برآورده سازد. [۱]
التفسير الحديث، دروزة محمد عزت، ناشر: دار إحياء الكتب العربية، قاهره، ۱۳۸۳ ق، ج۱، ۲۵.
۱.۲ - شیوه‌ی تفسیریالتفسیر الحدیث شیوه‌ای عقلی، اجتهادی با رویکرد اجتماعی دارد و سعی نموده تعصب مذهبی را نمایان نکند، از این روی در ردیف تفاسیری که در صدد تقریب بین المذاهب باشند، قرار می‌گیرد. ۱.۳ - روش تفسیرشیوه کار در الحدیث را با استفاده از مقدمه آن در موارد زیر می‌توان بیان کرد: ۱- تقسیم دسته آیات به جمله‌های تام و گویا که بتوان از جهت معنا و نظم و سیاق به آنها پرداخت، گاهی این جمله تام، یک آیه، چند آیه یا سلسله‌ای از آیات می‌باشد. ۲- شرح مختصر کلمات و تعابیر غریب و غیر معروف، بدون تعمق لغوی، نحوی و بلاغی مگر در موارد ضروری. ۳- شرح اجمالی مولوی جمله با بیانی واضح. و ارزیابی موضوعات مختلف آن و پرداختن به موضوعات مهم. ۴- اشاره مختصر به نزول آیات یا روایاتی که در صدد این معنا هستند و بیان روایات و اقوال. ۵- روشن نمودن احکام ، مبادی، اهداف، توجیهات، احکام شرعی، اخلاقی، اجتماعی و توجه به مقتضیات پیشرفت تمدنها و مفاهیم بشری که نکته‌ای اساسی در تفسیر الحدیث محسوب می‌گردد. ۶- روشن نمودن بخشهایی از سیره نبوی و تاریخ و جو نزول قرآن که در تبیین مقاصد قرآن و فهم آن کمک شایانی دارد. ۷- تنبیه بر قصص، مشاهد حیات اخروی، جن، ملائکه، تکوین، مشاهد طبیعی، وعد و وعید و مثلها و... که در تبیین مبادی قرآنی و محکمات آن نقش دارد. ۸- اهتمام به بیان ارتباط آیات و فصول سوره‌ها و عطف جمله‌های قرآنی بر همدیگر از جهت موضوع و سیاق برای واضح نمودن دلالتها، نشان دادن نظم قرآنی و ارتباط موضوعی آنها در برابر دیدگاهی که قائل به ارتباط و انسجام آیات، سوره‌ها و فصول آنها نمی‌باشد. ۹- کمک از الفاظ، ترکیبها و جمل قرآن در جهت تفسیر، شرح، بیان سیاق، تاویل، بیان دلالتها، بیان اهداف و... زیرا آیات قرآن دارای مطلق و مفید، مجمل و مبین و عام و خاص می‌باشند، در مرحله بعد برای این منظور از روایات و اقوال مفسرین استفاده می‌نماید. ۱۰- ارجاع برخی مطالب به کتاب «القرآن المجید» از بحثهای علوم قرآنی مفسر، برای جلوگیری از تکرار و تطویل . ۱۱- بیان مطالب با روشی آسان و روان و اجتناب از بکار بردن الفاظ غریب و دشوار. ۱۲- سعی شده، کلمات، مدلولها و موضوعات مهمی که تکرار شده، در اولین محل مطرح شدن، توضیح داده شود و بقیه موارد را به آنجا ارجاع داده شود. ۱۳- بیان مقدمه و معرفی مختصر از سوره‌ها قبل از آغاز تفسیر، که شامل وصف سوره، محتویات، مهمترین مطالبی که در آن مطرح شده و آن را از بقیه ممتاز می‌نماید، بیان مطالبی که جایگاه ترتیب نزولی و ترتیب مصحفی (قرآنی) آن را اثبات نماید، مشخص نمودن آیات مکی در سوره‌های مدنی و آیات مدنی در سوره‌های مکی، طبق روایات موجود و عنوان بندی موضوعات و مطالب مهم که در تفسیر آمده است. ۱۴- تنظیم این تفسیر، بر اساس ترتیب نزول انجام گرفته زیرا مفسر معتقد است با اهداف اولیه که فهم و درک بهتر قرآن است، سازگاری بیشتری دارد و پی گیری سیره پیامبر اکرم «ص» را قدم به قدم ممکن می‌سازد و نیز کیفیت مراحل تنزیل و تطور اندیشه قرآنی را واضح تر بیان می‌دارد و خواننده را با جو نزول قرآن و شرایط مختلف پیرامون آن و مناسبتهای گوناگون آشنا نموده او را به حکمت تنزیل نزدیکتر می‌نماید. ۱۵- مفسر از آن جهت که بر ترتیب نزول، آیات را مورد بررسی قرار می‌دهد، بسیار اتفاق می‌افتد که تفسیر، شکل و رسم موضوعی به خود می‌گیرد، در نتیجه بیان تاریخ نزول آیات نیز اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. ۱۶- ایشان با تفسیر علمی آیات قرآن سخت مخالف است، و معتقد است که شان و مرتبت و اهداف قرآن بالاتر از این است که بخواهیم آیات آن را با فرضیه‌های علمی منطبق گردانیم. ۱۷- وی از اسرائیلیات در تفسیر پرهیز می‌کند و ضعف آنها را یادآوری نموده بر مفسرانی که اینگونه روایات را نقل می‌کنند، خرده می‌گیرد. ۱۸- مسائل فقهی به تفصیل در تفسیر محمد عزت دروزة آمده و ایشان دلایل فقیهان را همراه با بیان اسرار احکام و شواهدی از روایات فقهی و آرای مذاهب می‌آورد. ۱۹- در ترتیب سوره‌ها ملاک مفسر ترتیبی است که در مصحف خطاط قدروغلی رعایت شده است. (البته با مقداری تغییر که با مستندات در محل خود بیان شده است) به جهت اینکه زیر نظر گروهی از متخصصین فن بوده است، در مقدمه آن مصحف آمده است که بر اساس روایت حفص بن سلیمان از عاصم می‌باشد و هجاء آن نیز بر اساس رسم الخط مصاحف عثمانی است. مفسر در اختلاف مصاحف به روایت مروی توسط شیخ ابو عمرو دانی و ابو سلیمان بن نجاح تکیه نموده است. ایشان در این باره از کتب «مور الظمان» از استاد محمد بن محمد اموی الشریشی مشهور به خراز و شرح آن توسط شیخ بن الواحد بن عاشر انصاری اندلمی و کتاب «الطرز علی ضبط الخراز» تنیسی و کتاب «ناظمة الزهر» شاطبی و شرح آن از ابو عبید رضوان مخللاتی و کتاب ابو القاسم عمر بن محمد بن عبد الکافی و «تحقیق البیان» شیخ محمد متولی و کتب قراءات و تفسیر استفاده نموده است. ۱.۴ - مقدمه تفسیرمفسر در مقدمه‌ای بر تفسیر خود شیوه آن و علت انتخاب ترتیب نزولی، دیدگاهها و نمودار ترتیب سوره‌ها را بیان داشته که به تاریخ ۱۳۸۰ ق/ ۱۹۶۰ م می‌باشد. مقدمه دیگر مربوط به چاپ دوم تفسیر است که توضیحاتی درباره اضافات و استداراکات در چاپ دوم را بیان می‌دارد و تاریخ آن ۱۳۸۶ ق/ ۱۹۶۶ م می‌باشد. [۲]
التفسير الحديث، دروزة محمد عزت، ناشر: دار إحياء الكتب العربية، قاهره، ۱۳۸۳ ق، ج۱، ۱۹.
پس از پایان این دو مقدمه، کتاب «القرآن المجید» خود را که حاوی مباحث مختلف است، مطرح می‌نماید. «القرآن المجید» مفسر با حدود ۲۵۰ صفحه شامل مباحث مختلفی است که در چهار فصل به شکل زیر ارائه شده است. فصل اول: با عنوان قرآن، اسلوب، وحی و اثر آن شامل بحثهایی از قبیل، قرآن و مسلمانان، شخصیت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم دعوت قرآن، وحی ربانی، وحی قرآنی، بلاغت قرآن، قرآن و عرب در عهد پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم فصل دوم: درباره [[|جمع قرآن]] و تدوین آن، قراآت و رسم مصحفها- شامل بحثهایی درباره روایات، اقوال و ترجیح تدوین در عهد پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم اساء سور، رسم الخط قرآن، قراءات، عدد آیات، ترتیب نزول و... فصل سوم: روش فهم قرآن و تفسیر آن، شامل بحثهایی درباره قرآن و سیره پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، لغت قرآن، قصص قرآن، ملائکه، جن، مشاهد طبیعی، حیات اخروی ، فهم قرآن از قرآن و... فصل چهارم: نظرات و تعلیقات بر کتب مفسران و روش آنها شامل بحثهایی از قبیل، روایات اسباب نزول، روایات تفسیر، تعلیقات مفسرین بر ت عصبات مذهبی در تفسیر، از جمله نقدی بر سخن فخر رازی درباره تهمت به شیعه در موضوع تحریف قرآن (صفحه ۲۳۷ ج۱ الحدیث)، نقد عقیده اسرارمندی و رمز آلودی و بطون داری قرآن، نزول قرآن، تفسیر به رای و... و خاتمه‌ای درباره بهترین روشهای تفسیر قرآن ۱.۵ - مصادر تفسیرمحمد عزة دروزه از منابع متعدد متنوعی در تفسیر، احادیث، لغت، مباحث تاریخی، لغت و... استفاده نموده است. برخی مصادر تفسیری ایشان از این قرارند: تفاسیر طبری، بغوی، ابن کثیر، خازن، مجمع البیان، کشاف، قاسمی، نیشابوری، نسفی، آلوسی و المنار ۱.۶ - نسخه شناسیاین تفسیر در ۶ مجلد به سال ۱۳۸۱ ق/ ۱۹۶۱ م در مصر، قاهره، توسط دار احیاء الکتب العربیة به طبع رسیده است. چاپ دوم این نسخه با اضافات و ضمیمه کردن «القرآن المجید» در سال ۱۳۸۶ ق ۱۹۶۶ م انجام گرفته است. نسخه حاضر به تاریخ ۱۴۲۱ ق/ ۲۰۰۰ م توسط دار الغرب الاسلامی به عنوان چاپ دوم در ۱۰ مجلد به قطع وزیری با پاورقی‌های مصنف در بیروت (مطابق نسخه اضافات) عرضه شده است. کتاب «جهود محمد عزه دروزه فی تفسیره المسمی التفسیر الحدیث» حسن عبد الرحمن احمد به عنوان رساله دکترا در دانشکده آداب، دانشگاه عین الشمس قاهره به سال ۱۹۸۱ م، درباره این تفسیر به طور مفصل بحث نموده است. ۲ - منابع مقاله۱- مقدمات تفسیر الحدیث و سایر مجلدات آن ۲- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی به کوشش بهاء الدین خرمشاهی ج۱ ص۶۹۶ و ص۱۰۵۳ ۳- تفسیر و مفسران آیت‌الله معرفت جلد ۲ ص۵۱۹ ۴- المفسرون حیاتهم و منهجهم سید محمد علی ایازی صفحه ۴۵۲ ۳ - پانویس
۴ - منبعنرم افزار جامع التفاسیر مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |